مروری بر قواعد اعلال در افعال مزید
نکته ۱) مثال واوی اگر به باب افتعال وارد شود ابتداء حرف عله در « تاء » باب افتعال ادغام می گردد ، آنگاه همانند افعال سالم صرف می شود . مانند :
« وفق » : اتــَّفــَقَ یَــتــَّفِـقُ اتــَّفِـقْ اتــِّفاق
نکته ۲ ) فعل اجوف در باب های « تفعیل ، مفاعلة ، تفاعل و تفعّـل » فاقد تغییر است .مانند :
« بیـن » در باب تفعیل : بَیــَّنَ یُـبَــیــِّنُ بَــیــِّنْ تبــیــیـن
« قوم » در باب مفاعله : قاومَ یُقاومُ قاوِمْ مُقاومَة
« فوت » در باب تفاعل : تــَفاوَتَ یَتــَفاوَتُ تــَفاوَتْ تــَفاوُت
« فوق » در باب تفعّـل : تــَفــَوَّ قَ یَـ تــَفــَوَّ قُ تــَفــَوَّ قْ تــَفــَوّ ق
نکته ۳ ) فعل اجوف در باب های « افعال ، استفعال ، افتعال و انفعال بر قالب و وزن های زیر می آیند :
باب افعال : أفال یُفیل إفالة
مانند : شار « شور » أشار یُشیر إشارة
باب استفعال : إستفال یَستفیل إستفالة
مانند : جاب « جوب » إستجاب یستجیب إستجابة
باب افتعال : إفتال یفتال إفتیال
مانند : خار «خیر » إختار یختار إختیار
باب انفعال : إنفال ینفال إنفیال
مانند : قاد « قید » إنقاد ینقاد إنقیاد
تذکر مهم : دانستن قواعدی که در ذیل می آید ( قواعد اعلال ) به خودی خود فاقد ارزش علمی است و آگاهی از آنها تنها در صورتی مفید است که این قواعد را بتوان در مرحله عمل بکار برد .
شایان توجه است که این قواعد صرفا در کتاب های قدما درج شده است و در روش جدید آموزش از این شیوه در آموزش فعل های معتل نباید استفاده شود و بیان این نکات در اینجا از این باب است که دیگرانی با ذکر این نکات دانش آموزان عزیز را دچار سردرگمی و یا ... ننمایند .
۱ ) واو حرف عله متحرک ما قبل مفتوح قلب به الف می شود .
مانند : قَوَل َ = قال َ
۲ ) یاء حرف عله متحرک ما قبل مفتوح قلب به الف می شود
مانند : یَـخـْشـَیُ = یَـخـْشـَی
۳ ) واو حرف عله متحرک ما قبل مکسور قلب به یاء می شود ( واو در موضع حرکت است ).
مانند قـُـوِلَ ـــ قِـولَ = قیلَ
۴ ) واو حرف عله متحرک و ما قبل آن حرف صحیح و ساکن باشد ، فتحه را به ما قبل می دهند .
مانند : یُقـْوَل ُ ـــ یُـقـَـول ُ
۵ ) واو حرف عله متحرک و ما قبل آن حرف صحیح و ساکن باشد ، فتحه را به ما قبل می دهند .( واو در موضع حرکت است )
مانند : یُقـْوَل ُ ـــ یُـقـَـول ُ = یُـقال
۶ ) ضمه بر واو ثقیل است نقل به ما قبل می شود .
مانند : امر قال یقول : اُقـْـوُلْ = قُلْ ( با وجود حرکت قاف از همزه مستغنی شد ) ، یدعُوُ = یدعُو
۷ ) کسره بر واو ثقیل است نقل به ما قبل می شود .
مانند : قـُـوِلَ = قِـولَ
۸ ) کسره بر یاء ثقیل است نقل به ما قبل می شود.
مانند : یَـبْـیـِـعُ = یَـبیـعُ ، بُـیـِعَ = بیعَ ( بعد از سلب حرکت ما قبل )
۹ ) در التقاء ساکنین حرف عله حذف می شود .
مانند : یَـقـُولـْنَ = یَـقـُلـْنَ
۱۰ ) اگر واو میانه یاء مفتوحه و کسره لازمه باشد بخاطر ثقیل بودن می افتد .
مانند : مضارع وعد : یَـوْعَـدُ = یَـعِـدُ
۱۱ ) ضمه بر یاء ثقیل است یاء حرف عله متحرک ما قبل مکسور قلب به یاء می شود
مانند : یَـهْـدِیُ = یَـهْـدِی
۱۲ ) در ناقص واو و یاء در پنج لفظ بیافتد به جزم .
مانند :لم + یهدِی = لم یهدِ ، لم + یدعُو = لم یدعُ ، لم + یخشـَی = لم یخشَ
۱۳ ) ضمه بر یاء ثقیل است نقل به ما قبل می شود.
مانند : اسم مفعول از باع یبیع ـــ مَبْـیُـوع در التقاء ساکنین عله می افتد : مَبُوع واو را قلب به یاء کردند و ما قبل را مکسور تا مشتبه نشود با اجوف واوی
۱۴ ) اگر اَفعَل و اِستَفعَلَ از معتل العين (اجوف) باشد، حرکت عين آن ها به فاء منتقل و به «الف» تبديل می شود سپس چون دو الف جمع شده اند يکی از آن ها را حذف می کنيم و به جای آن در آخر مصدر حرف «ة» می افزاييم مانند :
« اِشارة - إغاثَة و اِستخارة - استقامة »
۱۵ ) اگر تَفَعَّل و تَفاعَلَ از معتل اللام باشد «الف» آخر آن ها بدل به «ياء» و ماقبلش مکسور می شود مانند: «تَأنَّی تَأَنّي و تَغاضَی تَغاضِي ».